Hoe ingrijpende watertekorten in de toekomst vermijden?

De opwarming van de aarde, de verandering van ons klimaat, de verdroging in Vlaanderen gaat heel snel, sneller dan de modellen konden berekenen. De milieuprofessional is de geschikte persoon om bedrijven hiervan bewust te maken, hen te wijzen op de problemen en oplossingen aan te reiken. We moeten water zo lang mogelijk vasthouden op het land en niet afvoeren in de riool of oppervlaktewater, want dan zijn we het kwijt. Dat is de basisregel in omgaan met water.

Dat was de focus tijdens de VMx infosessie over ingrijpende watertekorten in de toekomst, in Grimbergen in augustus 2021. De deelnemers wandelden 6 kilometer in de Maalbeekvallei.

Er ging ook aandacht naar hoe milieucoördinatoren, MER-deskundigen, … bedrijven in de goede richting kunnen duwen, waarbij keuzes worden gemaakt rekening houdende met een robuuste valleiwerking, maar ook keuzes die de biodiversiteit en de waterhuishouding rond het bedrijf kunnen verbeteren.

In Vlaanderen is privébezit heilig. Eigenaars hebben veel vrijheid over de inrichting van hun perceel. Meestal door onwetendheid verdwijnt er veel biodiversiteit en wordt bijvoorbeeld de valleiwerking verstoord.

Een valleigebied is (of was) een hotspot voor de biodiversiteit. Een natuurlijke vallei kan tot kilometers breed zijn. Door volgende verkeerde ingrepen wordt de valleiwerking en haar unieke biodiversiteit verstoord en het ecologisch deel van het valleigebied vernauwd tot soms maar enkele meters rondom de waterstroom:

Landbouw

Een historisch grasland is een spons, deze vangt water op. Een akker heeft veel minder sponswerking. In historisch grasland kan het water in de winter probleemloos tot boven het maaiveld staan, in een akker veel minder en liefst niet te lang.

Door intense begrazing verdwijnen er soorten want het land wordt bemest en de bodem verdicht. Deze landbouwdieren zijn nogal onderhevig aan allerlei ziekten, waarvoor dikwijls weer niet-ecologische behandelingen (vb. antibiotica) worden gebruikt.

Door de klimaatverandering zullen we ons landbouwsysteem moeten aanpassen.

Het aanpassen van onze teelten is een prioriteit. Het telen van aardappelen, maïs, en bieten zal hier in de toekomst steeds moeilijker gaan. We moeten beginnen nadenken over andere teelten zoals bijvoorbeeld soja en quinoa. Deze gewassen vragen weinig water en weinig bemesting. Een voorbeeld van een toekomstbestendig landbouwbedrijf dat rekening houdt met zowel ecologie, duurzaamheid, klimaat is la Ferme du Bec Hellouin in Normandië (Frankrijk). Ze brachten twee jaar geleden een standaardwerk uit over permacultuur in de breedste zin van het woord: 'Vivre avec la Terre' (Charles Hervé & Perrine Gruyer)

Grachten

In het verleden werden grachten aangelegd om land te ontwateren zodat dit makkelijker 'bruikbaar' zou zijn. Hierdoor daalt de grondwaterstand kwelzones in de valleien waardoor de (obligaat) freatische planten en de daarvan afhankelijke leefgemeenschap verdwijnen.

Er zijn vaak overstorten van de waterzuiveringsinfrastructuur aangesloten op beken. Bij zware regenval komt er via dergelijke overstorten verontreinigd afvalwater (+- 7 keer/jaar) in de natuur terecht, met alle negatieve gevolgen van dien.

Bebossing
Bomen aanplanten in kwelgebied is geen goed idee, want op een bepaald moment moeten die bossen beheerd en gerooid worden.  Kwelgebied moet vooral bestaan uit grasland, eventueel met (moeras)bomen en -struiken in de randzones.

Woningbouw

Als huizen worden gebouwd in een zone die normaalgesproken onder water staat in de winter, gaan verharding en drainering samen de sponswerking sterk verminderen.

Om de waterproblematiek aan te pakken moeten we gaan kijken hoe we graslanden ecologisch kunnen verbeteren. In Vlaanderen is er 240 000 hectare grasland, waarvan slechts 2 % ecologisch waardevol is! Vooral graslanden die liggen in/grenzen aan landbouwgebied, woongebied en industriegebied doen het niet goed.

Onze biodiversiteit is voor 40% gebonden aan graslanden en de respectievelijke overgangen met andere biotopen. Zij zijn een belangrijke basis voor onze biodiversiteit. Als bedrijf zet je dus best in op grasland. Als dat kan in combinatie met bossen en open water is dat een ecologische topper.

Graslanden verbeter je ecologisch door te stoppen met bemesting en het gebruik van pesticiden en door het juiste maaibeheer met hooiafvoer aan te houden. Wanneer je deze 3 zaken toepast heb je na 10 jaar 70% biologische winst voor elk grasland, zelfs op het meest verprutste terrein!

Niet zoveel geduld? Dan kan je ervoor kiezen om thuis of op het bedrijfsterrein een bloemenweide in te zaaien of te enten met geschikt maaisel. Waarop moet je letten bij het aanleggen van een bloemenweide? Start met een nulinventaris van zowel planten en insecten in de buurt, denk goed na over de plaats, het type bodem dat er aanwezig is en de abiotische factoren. Kies daarnaast steeds voor meerjarige planten die bestand zijn tegen de klimaatverandering.

Verdroging tegengaan

In de Maalbeek in Grimbergen is het debiet in 20 jaar tijd met 85% gedaald, mede door afkoppeling van het afvalwater. Verdroging is een reëel probleem in Vlaanderen en in veel andere regio’s.

Een ander probleem is dat de concentraties van de verontreiniging in afvalwater te laag zijn omdat er nog veel regenwater in de riolering terecht komt. De oplossing is simpel: regenwater afkoppelen. Koppel regenwater af en leid het af naar een poel met een overloop naar een infiltratiezone ter aanvulling van het grondwaterniveau. Zo creëer je een nieuw biotoop, want water trekt leven aan. Dit is perfect realiseerbaar, aan een lage kostprijs met ecologische winst als resultaat! Om een ecologische val te vermijden is het uiterst belangrijk dat de poel nooit droog komt te staan. Bereken de capaciteit van je poel in functie van het dakoppervlak en houd rekening met de evapotranspiratie. Zorg dat de poel voldoende diep is (tot -1,4 meter) op een oppervlakte van enkele vierkante meter.

De kans dat we in Vlaanderen de 'goede' waterkwaliteit bereiken in beken en rivieren is klein als gevolg van verontreiniging door landbouw (nutriënten, pesticiden), afstroom van wegen (roet, rubber, brandstof) naar waterlopen, ... Bij dit laatste zou vertraging creëren zoals hierboven beschreven in een infiltratiezone zeker helpen, zeker mits gebruik van verschillende soorten filters (vb. rolspons) om de specifieke vervuiling tegen te houden. Er wordt opgeroepen om dit ook bij bedrijven/projecten te bekijken. Een rolspons is niet duur en houdt veel vervuiling tegen.

Valleien als spons waarborgen

Het is van groot belang dat we de valleien intact houden of herstellen, zeker met de klimaatverandering hebben we deze gebieden meer dan nodig. Zij dienen als spons. Veel regen die valt kan daar opgevangen worden. Tegelijk zijn het hotspots van biodiversiteit en uitstekende ecologische corridors, op voorwaarde dat ze zelden of nooit droogvallen.

Laat ons nog even de terugkoppeling maken naar het bedrijf waar je werkzaam bent:

• Je kan geen terreinen beheren als je niet weet hoe het zit met de bodem. Ga dit eerst na voor je van start gaat: pH, textuur, organisch gehalte, aanwezigheid nutriënten (N, P, K), vocht, hoogte grondwatertafel, ...
• Bedrijfsterreinen zijn vaak gelegen op opgehoogde grond: kijk wat daaronder zit en ga na hoe hoog die ophoging is.
• Is het bedrijf gelegen in een kwelzone, ga na of deze nog actief is, in vele gevallen wel, en graaf af, ga tot het oorspronkelijk maaiveld (waar de kwelzone zich dan bevindt)f.
• Koppel regenwater af en laat het infiltreren, eventueel in combinatie met een (desnoods geïsoleerde) poel. Opgelet: infiltratie in waterwingebied is juridisch niet toegestaan met het oog op vervuiling (behalve geïsoleerde poelen). Hiervoor kan je als bedrijf wel een afwijking aanvragen. De lokale overheden zijn vatbaar voor goede argumentatie.
• Zijn er nog percelen grond die momenteel niet gebruikt worden door het bedrijf of nooit gaan gebruikt worden? Doe er iets mee. Creëer bijkomende biodiversiteit: bloemenweide, poel, boomgaard, … Eventueel kan je hier werken met tijdelijke natuur.

Kies je voor een boomgaard (niet op natte gronden), ga dan voor verschillende fruitsoorten (appel, peer, kers, pruim, ...), en kies voor ongelijkjarigheid. Hoe meer diversiteit, hoe beter. Let wel op met vervuilde gronden want daarvan is het fruit niet geschikt voor menselijke consumptie

• Als er invasieve exoten (vb. naaldaar, Japanse duizendknoop, alsemambrosia, …) aanwezig zijn is het jouw taak als bedrijf om die te bestrijden. Enige methode is eigenlijk de volledige plant met wortel en al verwijderen.

Als we bezig blijven zoals we momenteel bezig zijn, ziet het er niet goed uit. We gaan naar een ongeziene crisis, we zitten er in feite al middenin. Je kan als bedrijf, als werknemer, als persoon enorm veel doen, maar je moet weten wat je moet doen, hoe je het moet doen én daarna moet je het gewoon uitvoeren! Doe het op een doordachte manier zodat het efficiënt gebeurt met winst voor mens en natuur. We mogen geen kansen laten liggen. We kunnen echt veel terugwinnen, en dit op korte termijn.

Veel gaat verloren door onwetendheid. Belangrijk om te weten is dat er in Vlaanderen veel kennis aanwezig is. Heb je dus ondersteuning nodig hiervoor, haal dan de nodige kennis in huis.